વર્ષો બાદ ભારતની કાયદા પ્રણાલીમાં ફેરફાર થયા છે. ત્રણ નવા ફોજદારી કાયદા અમલમાં આવ્યા છે. ભારતીય ન્યાયિક સંહિતા, ભારતીય નાગરિક સંરક્ષણ સંહિતા અને ભારતીય પુરાવા અધિનિયમ બ્રિટિશ સમયના ભારતીય દંડ સંહિતા, ફોજદારી કાર્યવાહી સંહિતા અને ભારતીય પુરાવા અધિનિયમનું સ્થાન લીધું છે. ઠગાઈ-છેતરપિંડી બદલ કલમ 420 નહીં પણ 316 લાગશે. IPCમાં 511 કલમ હતી, ન્યાય સંહિતામાં 358 કલમો છે. સુધારા સાથે નવા 20 ગુનાનો ન્યાય સંહિતામાં સમાવેશ કરાયો છે. બદલાયેલ કાયદાની વિગતો ટૂંકમાં મુજબ છે…
(1) નવા કાયદાઓ આધુનિક ન્યાય પ્રણાલી સ્થાપિત કરશે, જેમાં ‘ઝીરો એફઆઈઆર’, પોલીસમાં ઓનલાઈન ફરિયાદો દાખલ કરવી, ‘એસએમએસ’ (મોબાઈલ ફોન પર મેસેજ) દ્વારા સમન્સ મોકલવા જેવા ઈલેક્ટ્રોનિક માધ્યમો અને તમામના ગુનાના સ્થળની ફરજિયાત વિડિયોગ્રાફીનો સમાવેશ થશે. આવા જઘન્ય અપરાધોનો સમાવેશ કરવામાં આવશે. આ ઉપરાંત મહિલાઓ, 15 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના લોકો, 60 વર્ષથી વધુ ઉંમરના લોકો અને વિકલાંગતા અથવા ગંભીર બીમારીથી પીડાતા લોકોને પોલીસ સ્ટેશન આવવામાંથી મુક્તિ આપવામાં આવશે અને તેઓ તેમના રહેઠાણના સ્થળે પોલીસ સહાય મેળવી શકશે. નવા કાયદા હેઠળ હવે કોઈપણ વ્યક્તિ પોલીસ સ્ટેશનમાં ગયા વગર ઈલેક્ટ્રોનિક કૉમ્યુનિકેશન દ્વારા ઘટનાની રિપોર્ટ નોંધાવી શકશે. આનાથી કેસ નોંધવાનું સરળ અને ઝડપી બનશે અને પોલીસ દ્વારા તાત્કાલિક કાર્યવાહી કરી શકાશે.
(2) નવા કાયદાઓ હેઠળ, ફોજદારી કેસોમાં ચૂકાદો ટ્રાયલ પૂર્ણ થયાના 45 દિવસમાં આવશે અને પ્રથમ સુનાવણીના 60 દિવસની અંદર આરોપો ઘડવામાં આવશે. બળાત્કાર પીડિતાનું નિવેદન મહિલા પોલીસ અધિકારી દ્વારા તેના વાલી અથવા સંબંધીની હાજરીમાં નોંધવામાં આવશે અને તેનો મેડિકલ રિપોર્ટ સાત દિવસમાં રજૂ કરવાનો રહેશે.
(3) નવા કાયદાઓએ સંગઠિત અપરાધ અને આતંકવાદના કૃત્યોને વ્યાખ્યાયિત કર્યા છે, રાજદ્રોહ સાથે રાજદ્રોહને બદલ્યો છે અને તમામ શોધ અને જપ્તી કામગીરીની વિડિયોગ્રાફી ફરજિયાત બનાવી છે.
(4) મહિલાઓ અને બાળકો સામેના ગુનાઓ પર એક નવો અધ્યાય ઉમેરવામાં આવ્યો છે, બાળકની ખરીદી અને વેચાણને જઘન્ય અપરાધ બનાવવામાં આવ્યો છે અને સગીર સાથે સામૂહિક બળાત્કાર માટે મૃત્યુદંડ અથવા આજીવન કેદની જોગવાઈ ઉમેરવામાં આવી છે. નવા કાયદામાં મહિલાઓ અને બાળકો સામેના ગુનાઓની તપાસને પ્રાથમિકતા આપવામાં આવી છે, જેથી કેસ નોંધાયાના બે મહિનામાં તપાસ પૂર્ણ કરવામાં આવશે. નવા કાયદા હેઠળ, પીડિતોને 90 દિવસની અંદર તેમના કેસની પ્રગતિ વિશે નિયમિતપણે અપડેટ કરવાનો અધિકાર હશે. આ ઉપરાંત મહિલાઓ અને બાળકો સામેના ગુનાનો ભોગ બનેલા લોકોને તમામ હોસ્પિટલમાં વિનામૂલ્યે પ્રાથમિક સારવાર અથવા સારવાર આપવામાં આવશે. આ જોગવાઈ એ સુનિશ્ચિત કરે છે કે પીડિતને તાત્કાલિક જરૂરી તબીબી સંભાળ મળે.
(5) લગ્નના ખોટા વચન, સગીર સાથે બળાત્કાર, લિંચિંગ, સ્નેચિંગ વગેરેના કેસો નોંધાયેલા છે પરંતુ આવી ઘટનાઓ સાથે વ્યવહાર કરવા માટે વર્તમાન ભારતીય દંડ સંહિતામાં કોઈ ચોક્કસ જોગવાઈઓ નથી.
(6) ‘ઝીરો એફઆઈઆર’ વડે કોઈપણ વ્યક્તિ હવે કોઈપણ પોલીસ સ્ટેશનમાં એફઆઈઆર નોંધાવી શકે છે, ભલે ગુનો તેના અધિકારક્ષેત્રમાં થયો ન હોય. આનાથી કાનૂની કાર્યવાહી શરૂ કરવામાં વિલંબ દૂર થશે અને તરત જ કેસ નોંધી શકાશે.
(7) નવા કાયદામાં એક રસપ્રદ પાસું ઉમેરાયું છે કે ધરપકડના કિસ્સામાં, વ્યક્તિને તેની પસંદગીની કોઈપણ વ્યક્તિને તેની પરિસ્થિતિ વિશે જાણ કરવાનો અધિકાર આપવામાં આવ્યો છે. આ સાથે ધરપકડ કરાયેલા વ્યક્તિને તાત્કાલિક સમર્થન મળી શકશે.
(8) વધુમાં, ધરપકડની વિગતો પોલીસ સ્ટેશનો અને જિલ્લા મુખ્યાલયોમાં સ્પષ્ટપણે પ્રદર્શિત કરવામાં આવશે જેથી ધરપકડ કરાયેલી વ્યક્તિના કુટુંબીજનો અને મિત્રો મહત્વપૂર્ણ માહિતી સરળતાથી મેળવી શકે. આરોપી અને પીડિતા બંનેને હવે 14 દિવસમાં FIR, પોલીસ રિપોર્ટ, ચાર્જશીટ, નિવેદન, કબૂલાત અને અન્ય દસ્તાવેજો મેળવવાનો અધિકાર રહેશે. સમયસર ન્યાય આપવા અને કેસની સુનાવણીમાં બિનજરૂરી વિલંબ ટાળવા માટે અદાલતો કેસની સુનાવણી વધુમાં વધુ બે વખત મુલતવી રાખી શકે છે.
(9) નવા કાયદાઓ તમામ રાજ્ય સરકારો માટે સાક્ષીઓની સલામતી અને સહકાર સુનિશ્ચિત કરવા અને કાયદાકીય પ્રક્રિયાની વિશ્વસનીયતા અને અસરકારકતા વધારવા માટે સાક્ષી સુરક્ષા યોજના અમલમાં મૂકવી ફરજિયાત બનાવે છે.
(10) હવે ‘લિંગ’ ની વ્યાખ્યામાં ટ્રાન્સજેન્ડરનો પણ સમાવેશ થાય છે, જેનાથી સમાવેશીતા અને સમાનતાને પ્રોત્સાહન મળે છે. પીડિતાને વધુ સુરક્ષા આપવા અને બળાત્કારના કોઈપણ ગુનાના સંબંધમાં તપાસમાં પારદર્શિતાને પ્રોત્સાહન આપવા પીડિતાનું નિવેદન પોલીસ દ્વારા ઓડિયો-વિડિયો માધ્યમ દ્વારા નોંધવામાં આવશે.
